Bulgaristan Yüksek İslâm Şûra Başkanı Sn. Vedat AHMED;

Bugün resmî adı Razgrad olan şehir, Türkler tarafından kurulmuştur, fakat bugünkü şehrin kenarında bulunup Osmanlıların Hisarlık dediği yerde hayat izleri kadim dönemlere uzanmaktadır.

Bölgenin Türklerce fethinden bir müddet sonra Hisarlık yakınlarında oluşturulan Yenice köyü, yani bugünkü Razgrad şehir, ünlü Vezir-i Azam Pargalı İbrahim Paşa’nın bu yerleşim yerine 1533 yılında Makbul İbrahim Paşa Camisi'ni yaptırmasıyla kurulmuştur.

Anadolu Türkleriyle iskân edilen Yenice köyü daha sonra Hezargrad kaza merkezi, Razgrad sancak merkezi olmuş, bugün ise Türklerin yoğun yaşadığı bir il merkezimizdir.

Şehrin ilk sınırları ile ilgili bilgileri yine bu caminin 1533 yılında hazırlanıp günümüzde itina ile Topkapı Sarayı'nda muhafaza edilen vakfiyesinden öğrenmekteyiz.

Kanunî Sultan Süleyman’ın has ve makbul adamı, damadı ve vezir-i azamı olan İbrahim Paşa’ya başarılarından dolayı verilen Yenice köyü/Hezargrad, caminin giderlerinin karşılanması için Paşa tarafından vakfedilen beş köyden biridir.

Yaklaşık 20 yıl sonrasına ait defterlerden Hezargrad’ın dört mahallesi olduğunu ve onlarda bulunan mabetleri adlarını taşıdığını öğrenmekteyiz. Bunlar; Cuma Camisi, Ahmed Bey Mescidi, İskender Bey Mescidi ve Behram Bey Mescididir.

Bir asır sonra şehri ziyaret eden Evliya Çelebi ise Hezargad’ın “on mahalle ve bin yedi yüz adet bâğlı ve bâğçeli ve âb ı hayât sulu hâneler ve on yedi mihrâptan” ibaret olduğunu bildirmiştir. E. H. Ayverdi de 18 cami ismi vermektedir, ancak bunların bazıları aynı camilerin tekrarıdır, zira 1869 ve 1873 yıllarına ait Tuna Vilâyeti Sâlnâmeleri, bu sayıyı 11 olarak vermektedir.

Hiç şüphesiz, bu camilerin en büyüğü İbrahim Paşa Camisi'dir. Asırların ve vefasızların yıpratmasına rağmen bugün de ihtişamını koruyan caminin önemini Evliya’dan dinleyelim:

“Cümleden, mak¬bûl iken maktûl olan İbrâhim Paşa câmisi... Diyâr ı Rumeli'nde böyle câmi i selâtîn-misâl mabedhâne i musanna yoktur. Kubbe i nüh-tâkı tâk-i eflâke ser çekmiş gûyâ bir kubbe i felektir. Derûn ı câmi gâyet musanna tasarruflar ile mü¬zey¬yendir kim misli meğer İslâmbol'da Rüstem Paşa câmisi ola. Ve bir minare i mevzûnu var. Ve haremi ve şadırvanı ve imâreti ve bir adet müderrisli dârü't-tedrîsi ve dârü'l-kurrâsı ve mekteb i sıbyânı ve bir adet hamâmı. Cümle makbûl İbrâhîm Paşa hayrâtıdır kim cümle imârâtları ve câmi kıbâbları kurşum ile mestûr bir câmi i mamûrdur.”

Bu değerli eserin en son 1978 yılında hamamı yıkılmış olup günümüze sadece camisi ulaşmıştır. Maalesef, komünizmin indirdiği darbeler sonucu cami de yarım asırdır çalışmamaktadır, zira restorasyon bahanesiyle kapatılmıştır. Ayrıca 1996 yılında, caminin mülkiyetine devletçe el konmuştur.

Razgrad Bölge Müftülüğünün çabalarına rağmen, 30 yıldan beri değişik engel ve bahanelerle caminin iadesi ve restorasyonu yapılamamıştır. Ancak bir seneden beri resmî kurumlar tarafından bazı ciddî adımların atıldığı görülmekte ve Müslüman toplum cami konusunda ümitlenmektedir.

Oysa bu cami hem Müslümanlar açısından, hem Bulgar tarihi açısından, hem de umumî kültür bakımından büyük önem taşımaktadır. Bunu ortaya koymak için ayrı bir eser kaleme alan Prof. L. Mikov, caminin tarihî değerini, üstün mimarî özelliklerini ve sanat bakımından ehemmiyetini tafsilâtlı olarak sergilemiştir.

Bu eser, daha önce yapılan arkeolojik kazılar, mimar N. Muşanov’un restorasyonla ilgili ön çalışmalar ve M. Kiel’in incelemelerinden de istifade ederek bugünkü İbrahim Paşa Camisi'nin aslında Paşanın yaptırdığı caminin yıkılıp 1616-1617 yılında yeniden yapıldığını ifade etmiştir. Bu tespit belirli dayanaklara sahipse de, kesinlik ifade etmeyen bir yorumdur.

Zira bugün caminin girişini süsleyen Arapça kitabede, İbrahim Paşa tarafından yaptırıldığı açıkça ifade edildikten sonra, Mahmud Paşa’nın eksik kalanı 1025/1616-1617 yılında tamamladığı ifade edilmiştir.

Caminin her hâlükârda İbrahim Paşa’ya aidiyeti sözkonusudur. Bu aidiyet sebebiyle caminin gelirleri Osmanlı döneminde İbrahim Paşa’nın vakıflarından karşılanmıştır. Fakat Rus-Türk Harbinden sonra bu vakıflara devletçe el konması sebebiyle Razgrad’ın Türk milletvekilleri 1887 yılında ya bu vakıfların iade edilmesini ya da camiye devletçe tahsisat ayrılmasını istemişlerdir. Bununla beraber cami külliyesinin vakfiyesine göre idare edilmesi konusunda gayretler devam etmiştir. Hatta 1888 yılı ve sonrasında da vakfın son mütevellisi Rifat Efendi’nin vakfın hukukunu koruma çabaları sürmüştür ki, bu konu 1909 yılında Osmanlı ile Bulgar devletleri arasında kurulun ortak vakıf komisyonunun da gündemine girmiştir.

Cami, kullanılan inşa teknikleri, mimarî özellikleri ve tezyinatı ile dikkat çekmektedir. Bu konuda N. Muşanov’un önemli çalışmaları bulunmaktadır, ayrıca L. Mikov da değerli büyük bir emek sarf ederek eserin analizini yapmıştır.

Ancak hakkaniyet nâmına şunu da belirtmeden geçemeyeceğiz: Duvarlarda Rus-Türk Harbinden bir yıl önce Mücellit Hâfız Mehmed’in yazdığı hatların yanlış okunması veya zorlama yorumlara tâbi tutulması sebebiyle camide Şiilik etkisinden söz edilmiştir. Bu konudaki yanlışlığa örnek olarak Peygamber Efendimizin şefaatiyle ilgili sözleri ihtiva eden tuğralı hattın yanlış okunmasından ve müezzin mahfilindeki Bilâl-i Habeşî yazısı ile ilgili yorumun da gelenek ve bağlamdan kopuk zorlama tevillerden ibarettir.

Son olarak Makbul İbrahim Paşa’nın ve camisinde rızaen lillâh hizmet edenlerin ruhlarını şâd etmek için orada 1231/1815-16 yılında orada görev yapan Müftü İbrahim oğlu Halil Efendi, Müderris Mehmed Efendi, Hatip Hâfız Hacı Mehmed, Başimam Hâhfız Abdullah Efendi’nin isimlerini kaydedelim.

Yarım asrı aşkın bir zamandır ibadete kapalı tutulan ve haraba yüz tutmuş olan tarihî camimiz, 9 Ekim 2020 tarihi itibarıyla, resmen Bulgaristan devleti tarafından restore edilmeye başlatılmıştır.

Bu sevinçli olaya sebep olan ve hizmeti geçen herkesin Cenâb-ı Allah tarafından mükâfatlandırılmasını ve restorasyonun tamamlanarak tez zamanda ibadete açılmasını diliyoruz.