DERVİŞ BEY MESCİDİ BALKANLAR'DA EN ESKİ TÜRK-İSLAM ESERİDİR

DERVİŞ BEY MESCİDİ BALKANLAR'DA EN ESKİ TÜRK-İSLAM ESERİDİR

Dobruca'ya ilk olarak gelen Müslüman topluluk, X. Ve XI. yy.larda İsmaîlî mezhebine mensup Başkırt Türkleri'dir.

662/1263–64 yıllarında Anadolu Selçukluları'nın şehzadesi İzzettin Keykavus'un tabiyetindeki Çepni boyuna mensup Türkmenler (on veya on iki bin kişi), Sarı Saltuk'un önderliğinde, kuzeyden gelecek Moğol akınlarına karşı tampon bölge olarak Dobruca'ya iskan edilmiştir.

Derviş Bey Mescidi tespit edilene kadar, Trakya ve Balkanlar'daki bilinen en eski camiler Tekirdağ Bolayır'daki Süleyman Paşa Camii ile Hasköy'deki (Haskovo) 797/1395 tarihli Eski Cami'dir.

Kuzeydoğu Bulgaristan'ın Dobruca yöresinin Dobriç (Hacı Oğlu Pazarcık) ilinin Jeglartsi (Omur-Fakı ;Umur Fakîh) köyündeki, günümüze kadar ulaşan Derviş Bey Mescidi, kitâbesinde bahsedilen Hicri 698 / Milâdi 1299 yapım tarihi ile Balkanlar'daki en eski Türk–İslâm eseridir.

Yüksek Mimar Mehmet Emin Yılmaz ile yapılan röportajdan bir alıntı:

"Gazi Üniversitesi'nde hazırladığım "Bulgaristan Hacıoğlu Pazarcığı'ndaki (Dobriç) Camiler ve Çeşmeler" isimli Yüksek Lisans (Master) Tezi kapsamında Dobriç'te günümüze ulaşan camileri ve çeşmeleri inceledim. İncelediğimiz camiler ve çeşmeler, Türk mimarisinin ana karakterini taşımakla birlikte, mahallî özellikler de ortaya koyarlar. Bu yapılar, malzeme–teknik ve süsleme bakımından mütevazı tutulmuş, yalın ve özgün taşra eserleridir.

Bilindiği gibi, Anadolu'dan Balkanlar'a doğru Türk nüfusla birlikte, inanç ve buna bağlı yapı kültürü de götürülmüştür. Bu durumun somut göstergesi olarak Anadolu'da ve Balkanlar'da 14. yy'dan 20. yy'a kadar olan süreçte inşa edilmiş camilerin arasında, Dobriç'teki camilere benzer biçimde pek çok yapıyla karşılaşmak mümkündür.

Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün arşiv kayıtlarında, Umur Fakih (Jeglartsi) Köyü'nde bir cami olduğu kayıtlıdır. Ama caminin günümüzde hangi durumda olduğunu bilmiyorduk. Bu çalışma için köye gittiğimizde, yerinden sökülmüş olan kitabenin köydeki Türkler tarafından ayrı bir yerde muhafaza edildiğini öğrendik. Kitabe, Yrd.Doç. Dr Mehmet Z. İbrahimgil hocamız tarafından okunduktan sonra, bu caminin Türk tarihi açısından ne kadar önemli olduğu anlaşıldı.

Tarihi bilgileri incelersek, Balkanlar'a gelen ilk Müslüman topluluğun Osmanlılar olmadığını görüyoruz. Dobruca'ya ilk olarak gelen Müslüman topluluk, X. Ve XI. yy.larda İsmaîlî mezhebine mensup Başkırt Türkleri'dir. Bunlar, azınlık oldukları için varlıklarını koruyamayıp, asimile olmuşlardır. Daha sonra Bizans imparatoru VIII. Mihail döneminde, 662/1263–64 yıllarında Anadolu Selçukluları'nın şehzadesi İzzettin Keykavus'un tabiyetindeki Çepni boyuna mensup Türkmenler (on veya on iki bin kişi), Sarı Saltuk'un önderliğinde, kuzeyden gelecek Moğol akınlarına karşı tampon bölge olarak Dobruca'ya iskan edilmiştir. Bu Türkmenlerin Dobruca'da Sarı Saltık'ın vefatına kadar kaldıkları, onun vefatından sonra ise Balkanlar'da meydana gelen siyasi gelişmeler sonucu, bir kısmının Anadolu'ya geri döndüğünü, bir kısmının da Dobruca'da kaldığını biliyoruz. Dobruca'da kalanlar çok geçmeden Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir, ki bunlara Ahiryân (sona kalanlar) deniliyordu. Bugünkü Gagavuzlar'ın (Keykâvus'un Adamları) temel kökeni olmasa bile, köklerinden birisi bu Türkmenlerdir.

Derviş Bey Mescidi'nin de Osmanlılar'dan önce bölgeye gelen Sarı Saltuk'un tabiyetindeki bu Türkmenler'in döneminden kaldığını düşünmekteyiz. Derviş Bey Mescidi'nin yapım tarihi olan 1299–1300 yıllarında Anadolu'da beylikler dönemi yaşanmaktaydı. Bu dönemde Anadolu'da da tek mekânlı, basit mescit örnekleri sıkça görülmekteydi.

Derviş Bey Mescidi tespit edilene kadar, Trakya ve Balkanlar'daki bilinen en eski camiler Tekirdağ Bolayır'daki Süleyman Paşa Camii ile Hasköy'deki (Haskovo) 797/1395 tarihli Eski Cami'dir. Derviş Bey Mescidi'nin bilinmesiyle birlikte, Balkanlar'daki en eski Türk–İslam yapısının tarihi yaklaşık yüz yıl geriye gitmiştir."